Δράση

Η έννοια της Δράσης.

Ό,τι κάνεις πάνω στη σκηνή – ακόμα κι αν απλώς κάθεσαι σιωπηλός – πρέπει να έχει ένα στόχο: αυτή ήταν η οδηγία του φανταστικού σκηνοθέτη Τόρτσοφ προς τους σπουδαστές-ηθοποιούς του στο Ένας Ηθοποιός Προετοιμάζεται. Και είναι σημαντικό να το θυμόμαστε αυτό. Παρά την έμφαση στις συναισθηματικές και ψυχολογικές διαδικασίες που χαρακτηρίζουν πολλές μεταγενέστερες ερμηνείες του «συστήματος» Στανισλάφσκι, η πρωταρχική του μέριμνα – ήδη από τα πρώτα του σκηνοθετικά σχέδια για το Γλάρο – ήταν η Δράση. Πίστευε ότι, μόλις απομακρυνθεί η προσοχή από τη σημαίνουσα, στοχευμένη Δράση, τότε αυτό που ονόμαζε «ρουτίνα» (όπου κάποιος απλώς ακολουθεί μηχανικά τις οδηγίες του στησίματος) σχεδόν αναπόφευκτα καταστρέφει την τέχνη.

Και για τον Στανισλάφσκι:

Η Δράση είναι το βασικό στοιχείο της τέχνης μας – γνήσια, οργανική, παραγωγική, εύστοχη δράση.

Μέσα σε αυτά τα επίθετα υπονοείται πως κάθε Δράση που παίζεις πρέπει να διαθέτει κάποια Λογική και Συνοχή, αλλιώς διαστρεβλώνεις την αίσθηση της Αλήθειας σου. Θυμάμαι μια κατά βάση ρεαλιστική παράσταση του Γλάρου, όπου ο ηθοποιός που ενσάρκωνε τον επιστάτη Σαμράγιεφ μπήκε ορμητικά στη σκηνή στη 2η Πράξη για να πει στην Αρκάντινα πως δεν υπάρχουν άλογα να πάει στην πόλη. Λίγα δευτερόλεπτα μετά, ο ηθοποιός έβαλε τα χέρια του στις τσέπες. Αμέσως, η πίστη μου στην Αλήθεια της προτεινόμενης συνθήκης ράγισε: πρόκειται για έναν άνθρωπο της φάρμας, που λίγο νωρίτερα περιέγραφε ζωντανά πως όλοι κουβαλούν την σοδειά – άρα, λογικά, θα είχε μπει στην σκηνή σκονισμένος και ιδρωμένος. Το να χώσει τα χέρια του στις τσέπες, μου φάνηκε τελείως παράταιρο. Η Δράση έμοιαζε περισσότερο με ενός ηθοποιού που δεν ήξερε τι να κάνει τα χέρια του, παρά με ενός ηθοποιού που υπηρετεί τη λογική και διαδοχική Δράση ενός αγρότη. Εκτός κι αν, βέβαια, ο Σαμράγιεφ είχε ξαφνικά συνειδητοποιήσει πόσο λερωμένα ήταν τα χέρια του παρουσία των εκλεπτυσμένων κυριών – οπότε, θα μπορούσε πρώτα να προσέξει τη λεπτομέρεια αυτή και μετά να τα χώσει στις τσέπες για να κρύψει τα βρώμικα νύχια. Όμως, δεν υπήρχε καμία ενσωματωμένη Λογική και Συνοχή σε αυτό που έκανε ο ηθοποιός και ένιωσα αμυδρά πως παρακολουθούσα αυτό που ο Στανισλάφσκι αποκαλούσε «ρουτίνα», κι όχι τέχνη.

Έχω αναφερθεί αρκετές φορές στη Δράση σε σχέση με την τριπλή αλληλουχία Δράση – Αντίδραση – Απόφαση. Έχω επίσης εξηγήσει πως μια παράσταση μπορεί να σταματήσει να επιδρά στο κοινό αν λείπει ένας κρίκος από αυτήν την αλυσίδα. Αν δεν υπάρχει Λογική ή Συνοχή σε αυτό που βλέπει το κοινό, απλώς παύει να πιστεύει στην πιθανότητα να συμβούν αυτά τα πράγματα – όπως με τον Σαμράγιεφ και τις τσέπες του. Ξανά και ξανά επιστρέφουμε στην ιδέα πως η Δράση έχει τόσο σωματική όσο και ψυχολογική διάσταση.

Θα εξετάσουμε σύντομα τις σωματικές Δράσεις πιο ειδικά. Πριν το κάνουμε, θα εισάγω δύο από τις ΕΞΙ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: το «Γιατί;» και το «Πώς;», για να δείξω πως είναι εργαλεία που μετακινούν τις Δράσεις σου από τον εσωτερικό (ψυχολογικό) στον εξωτερικό (σωματικό) χώρο:

Γιατί κάνεις κάτι προέρχεται από τον Στόχο σου: είναι η εσωτερική, ψυχική σου ώθηση.

Πώς κάνεις κάτι, είναι ο τρόπος που συμπεριφέρεσαι για να πετύχεις τον Στόχο σου: είναι μια σωματική ακολουθία Δράσεων.

Ας πούμε ότι χτυπάς το χέρι σου στο τραπέζι. Ο τρόπος που το κάνεις (η σωματική Δράση, δηλαδή το πώς) εξαρτάται από τον λόγο πίσω από αυτή την πράξη (η ψυχολογική Δράση, δηλαδή το γιατί). Θες να δοκιμάσεις την αντοχή του τραπεζιού πριν ανέβεις να αλλάξεις μια λάμπα; Θες να ξυπνήσεις έναν φίλο που αποκοιμήθηκε πάνω του; Θες να σταματήσεις μια φασαρία που ξέφυγε από τον έλεγχο; Ή μήπως θες να δώσεις έμφαση σε έναν καβγά; Ακόμη και η πιο απλή ενέργεια (σωματική δράση) παρακινείται από μια αντίδραση ή απόφαση (ψυχική δράση) που με τη σειρά της πηγάζει από τον Στόχο σου.

Βλέπεις πόσο θεμελιώδης είναι ο Στόχος για κάθε Δράση που κάνεις. Είναι η επιθυμία σου. Σε καίει. Σε εξαναγκάζει. Και για να πετύχεις αυτό που θέλεις, πρέπει να διοχετεύσεις την ίδια καυτή, ζωτική, ακατανίκητη ενέργεια στις σωματικές και ψυχικές σου Δράσεις: με άλλα λόγια, αυτές οι Δράσεις δεν μπορούν να είναι απλά ένα άδειο κέλυφος. Για τον Στανισλάφσκι, αυτή είναι η ρίζα μιας πραγματικά καλλιτεχνικής ερμηνείας:

Από επιθυμίες, τάσεις, παρορμήσεις για δράση κινούμαι φυσικά προς αυτό το σημαντικό στοιχείο: την εσωτερική δράση...Η εξωτερική δράση στη σκηνή, όταν δεν είναι εμπνευσμένη, δεν είναι δικαιολογημένη, δεν απορρέει από την εσωτερική δράση, είναι διασκεδαστική μόνο για τα μάτια και τα αυτιά· δεν αγγίζει την καρδιά, δεν έχει σημασία για τη ζωή του ανθρώπινου πνεύματος στον ρόλο...Η πραγματική ζωή, όπως και η ζωή στη σκηνή, αποτελείται από συνεχώς αναδυόμενες επιθυμίες, φιλοδοξίες, εσωτερικές προκλήσεις προς δράση και την εκπλήρωσή τους σε εσωτερικές και εξωτερικές πράξεις.

Υπάρχει τεράστια ενέργεια να επενδύσεις σε κάθε Δράση. Οι εξωτερικές Δράσεις σου δεν μπορούν να είναι απλώς δραστηριότητες· είναι η φυσική εκδήλωση των επιθυμιών και των φιλοδοξιών σου. Ομοίως, οι εσωτερικές Δράσεις δεν είναι λιγότερο ισχυρές απλώς επειδή είναι εσωτερικές: είναι οι ψυχολογικές εκφράσεις των επιθυμιών και των φιλοδοξιών σου, όταν «προειδοποιείς, απειλείς, διδάσκεις, διαβεβαιώνεις, εντυπωσιάζεις, υπονομεύεις, ευχαριστείς, εκφοβίζεις ή μαγεύεις».

Αν οι Στόχοι σου είναι αρκετά ισχυροί, φτάνεις στο σημείο που δεν μπορείς παρά να οδηγηθείς στην Δράση, είτε σωματική είτε ψυχολογική. Οι Δράσεις σου γίνονται ο μόνος τρόπος για να εκτονωθούν οι εσωτερικές σου επιθυμίες – σαν βραστήρας που κοχλάζει ή σαν βαλβίδα σε χύτρα ταχύτητας.

Και γι’ αυτό ο Στανισλάφσκι έδινε τόση σημασία στη Δράση, γιατί μέσα από αυτήν μπορείς να έρθεις πιο άμεσα σε επαφή με τα Συναισθήματά σου. Συχνά, όταν έχεις μπροστά σου έναν «ζουμερό» συναισθηματικό ρόλο, υπάρχει ο κίνδυνος να νιώσεις την ανάγκη να «ανασύρεις» τα συναισθήματά σου και να συνδεθείς άμεσα με τον ψυχολογικό πυρήνα του κειμένου. Το αποτέλεσμα, όπως προειδοποιεί ο Στανισλάφσκι, είναι ότι καταλήγεις να κάνεις παρακάμψεις ή να γενικεύεις το συναίσθημα:

Αν πεις σ’ έναν ηθοποιό ότι ο ρόλος του είναι γεμάτος ψυχολογική δράση, τραγικά βάθη, θα αρχίσει αμέσως να παραμορφώνει τον εαυτό του, να υπερβάλλει το πάθος του, να το ‘σκίζει σε κομμάτια’, να σκαλίζει την ψυχή του και να βιάζει τα συναισθήματά του. Αν όμως του δώσεις μία απλή σωματική αποστολή να εκτελέσει, τυλιγμένη σε ενδιαφέρουσες, επιδραστικές συνθήκες, θα την εκτελέσει χωρίς να τρομάξει ή να σκεφτεί υπερβολικά αν αυτό που κάνει θα καταλήξει σε ψυχολογικό θέατρο, σε τραγωδία ή δράμα.

Άρα, αυτός είναι ο στόχος σου ως ηθοποιός: να συνδυάσεις μία «απλή σωματική αποστολή» με κάποιες «ενδιαφέρουσες, επιδραστικές συνθήκες». Θα έλεγα πως αυτές οι «συνθήκες» είναι ένας συνδυασμός του Στόχου σου, των ψυχικών σου Δράσεων και των Προτεινόμενων Συνθηκών.

Για παράδειγμα:

Αν ο Στόχος μου είναι «θέλω να σε αποπλανήσω», αυτό από μόνο του είναι μία «ενδιαφέρουσα, επιδραστική συνθήκη», καθώς εμπλέκει τις εσωτερικές μου επιθυμίες και σίγουρα θα δημιουργήσει κάποιες ψυχικές Δράσεις («σε γοητεύω», «σε διασκεδάζω», «σε ενθουσιάζω»). Αλλά δεν θα ανησυχήσω ιδιαίτερα γι’ αυτές. Αντίθετα, θα δώσω στον εαυτό μου μια απλή σωματική αποστολή: θα βάλω το χέρι μου στο γόνατό σου. Η επίτευξη αυτής της απλής σωματικής αποστολής μπορεί να είναι εύκολη, μπορεί και όχι – εξαρτάται από τον αντίστοιχο δικό σου Στόχο: ίσως το απολαμβάνεις (και έτσι με βοηθάς στον Στόχο μου) ή ίσως νιώθεις πως παραβιάζω τον προσωπικό σου χώρο (και έτσι μου βάζεις εμπόδιο). Ας μην ανησυχούμε και γι’ αυτό. Ας «τυλίξουμε» το σενάριο σε ενδιαφέρουσες επιδραστικές συνθήκες, προσθέτοντας λίγες ακόμη Προτεινόμενες Συνθήκες για να ζωντανέψουμε τον Στόχο και τις Ψυχικές Δράσεις.

Βρισκόμαστε σε ένα γεμάτο εστιατόριο· ίσως εσύ είσαι εκατομμυριούχος κι εγώ μια άφραγκη ηθοποιός· ίσως είμαστε και οι δύο παντρεμένοι· ίσως είσαι διάσημος προπονητής κι εγώ δημοσιογράφος σε μυστική αποστολή. Όλες αυτές οι λεπτομέρειες αυξάνουν τη δημιουργική ενέργεια και τη χαρά της ερμηνείας, παντρεύοντας τον Στόχο μου με τις Ψυχικές Δράσεις μου και με την απλή σωματική πράξη μου. Και μπορώ να εγγυηθώ ότι κάποια Συναισθήματα θα προκύψουν από αυτό το σενάριο, χωρίς να ανησυχήσουμε καθόλου για αυτά.

Η Δράση, λοιπόν, συνδυάζει το σωματικό και το ψυχικό με έναν έντονα θεατρικό και απολαυστικό τρόπο. Στην πραγματικότητα, ο Στανισλάφσκι έβλεπε τις σωστά επιλεγμένες Δράσεις σαν ένα αληθινό γιατρικό για την υποκριτική:

Όπως μια ανάσα καθαρού αέρα ανανεώνει την ατμόσφαιρα ενός αποπνικτικού δωματίου, έτσι και οι πραγματικές Δράσεις μπορούν να εμφυσήσουν ζωή σε στερεοτυπική υποκριτική. Μπορούν να υπενθυμίσουν στον ηθοποιό τον σωστό τόνο που έχει χάσει. Μπορούν να προκαλέσουν εσωτερική ώθηση και να θέσουν μια σκηνή σε πιο δημιουργική τροχιά.

Εν συντομία:

Η Δράση υπάρχει ακόμα και στην ακινησία και στη σιωπή.

Οι Δράσεις πρέπει πάντα να έχουν Σκοπό και κάποια Λογική και Συνοχή.

Η Δράση είναι τόσο εσωτερική / ψυχική (απόφαση ή αντίδραση), όσο και εξωτερική / σωματική (πράξη ή δραστηριότητα).

Η Δράση είναι βασικό μέρος της αλυσίδας Δράση – Αντίδραση – Απόφαση που διέπει κάθε ανθρώπινη επικοινωνία.

Η Δράση μπορεί να γίνει άμεσος δρόμος πρόσβασης στα Συναισθήματα.

Η Σωματική Δράση γίνεται ιδιαίτερα ισχυρή όταν επενδύεται με «ενδιαφέρουσες, επιδραστικές συνθήκες» (όπως Στόχοι, Ψυχικές Δράσεις και Προτεινόμενες Συνθήκες).

Μια σωστά επιλεγμένη συνοχή Σωματικών Δράσεων προκαλεί ενδιαφέρουσες Ψυχολογικές Δράσεις και μαζί δημιουργούν τον ρόλο που ενσαρκώνεις.

Bella Merlin. The Complete Stanislavsky Toolkit. (2007, 2014). Nick Hern Books.

Απόδοση από τα Αγγλικά: Αλέξανδρος-Νικόλαος Μπαλαμώτης