Δραστική Ανάλυση

Η Συνάντηση του Μπόρις Ζον με τον Κονσταντίν Στανισλάφσκι

Ο Στανισλάφσκι δεν είχε την ευκαιρία να καταγράψει οργανωμένα όλες του τις ιδέες σχετικά με τη Δραστική Ανάλυση. (Ούτε και έδωσε ποτέ αυτό το όνομα σε αυτόν τον τρόπο πρόβας. Το όνομα δόθηκε αργότερα από τη Μαρία Κνέμπελ.) Παρ’ όλα αυτά συνέχισε να αναπτύσσει αυτήν τη διαδικασία με τους μαθητές του στο σπίτι/εργαστήριο του. Με τους πιο ταλαντούχους μαθητές του όπως ήταν η Κνέμπελ, έκανε ιδιαίτερη προσπάθεια να εξηγήσει τις βασικές αρχές αυτής της εξελισσόμενης μεθόδου. Ακόμα ένας τέτοιος ταλαντούχος μαθητής του ήταν ο σκηνοθέτης και ηθοποιός […] Μπόρις Ζον (1898-1966), ο οποίος επισκέφτηκε τον Στανισλάφσκι στα τελευταία χρόνια της ζωής εκείνου. Ο Ζον υπήρξε δάσκαλος στο Θεατρικό Ινστιτούτο Λένινγκραντ […] και ιδρυτής της Νεανικής Σκηνής Θεάτρου Λένινγκραντ. Αν και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός σήμερα στη Ρωσία, ο Ζον ήταν πηγή σπουδαίας έμπνευσης στην καριέρα πολλών εξεχόντων Ρώσων ηθοποιών και σκηνοθετών. Ένας από τους οποίους ήταν ο Όλεγκ Γιεφρέμοφ (1927-2000), ένας από τους καλύτερους και πιο επιδραστικούς ηθοποιούς και σκηνοθέτες της Ρωσίας, και καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας (1970-2000) την περίοδο που το θέατρο τέχνης βίωσε αναγέννηση, μετά από το τέλος των σοβιετικών περιορισμών. Ο Ζον, έλεγε ο Γιεφρέμοφ, ήταν «ο τελευταίος και ίσως ο πιο λαμπρός μαθητής του Στανισλάφσκι.»

Ο Ζον είχε ακουστά αυτή την πειραματική μέθοδο πρόβας πάνω στην οποία εργαζόταν ο Στανισλάφσκι, και τον Απρίλιο του 1933 ταξίδεψε στην Μόσχα ειδικά για να μάθει περισσότερα πάνω σε αυτήν. Με την ελπίδα πως θα μιλήσει με τον ίδιο τον Στανισλάφσκι. Μια συλλογή γραπτών κειμένων του Ζον εκδόθηκε πρόσφατα στη Ρωσία, αυτό που ακολουθεί είναι ένα χρήσιμο απόσπασμα από τα απομνημονεύματά του:

Η πρόβα τελείωσε. Σηκώθηκα να φύγω ακολουθώντας τους υπόλοιπους, αλλά ο Στανισλάφσκι με τράβηξε από το χέρι και με κάθισε στον καναπέ δίπλα του. Έμοιαζε κουρασμένος και δεν χαμογελούσε. Τα μάτια του με κοίταζαν με ερωτηματικό: «Λοιπόν, πώς σου φάνηκε; Πες μου.»  [...] «Δεν είστε κουρασμένος Κονσταντίν Σεργκέγιεβιτς;» «Δεν είναι τίποτα. Μετά από κάθε πρόβα δεν μπορώ να ησυχάσω. Πρέπει να πάρω λίγο χρόνο. Πες μου λοιπόν. Τι ήταν καθαρό και τι όχι;…»  […]

Ήμουνα τόσο πλήρης από αυτά που μόλις είδα και άκουσα, που τα μάτια μου είχαν κυριολεκτικά δακρύσει. Εκατοντάδες ερωτήσεις έβραζαν μέσα στο μυαλό μου και δεν ήξερα από που να ξεκινήσω. Πρώτα, του είπα πόσες πολλές φορές έχω δει δουλειές του στο θέατρο. Του είπα πως είχα διαβάσει πολλές φορές το Η Ζωή μου στην Τέχνη και μου ήταν γνώριμα όλα όσα έχουν γραφτεί και για αυτό αλλά και για το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας. Αλλά για πρώτη φορά τώρα έβλεπα από κοντά και παρατηρούσα την δημιουργική του διαδικασία. «Ωραία πες μου τι γράφανε;» με ρώτησε. Πρέπει να παραδεχτώ πως εκείνη τη στιγμή όλες οι ιδέες μου για το Σύστημα Στανισλάφσκι είχαν κλονιστεί σε τέτοιο βαθμό που ακόμα και τώρα δεν μπορώ να περιγράψω. Και ας είχα την τύχη να παρακολουθήσω μερικά χρόνια πριν τη σημερινή συνάντηση ένα διετές εργαστήριο στην Μόσχα για το σύστημά του, από έναν μαθητή του Γεβγκένι Βαχτάνγκοφ.

«Α, πολύ ωραία» είπε ο Στανισλάφσκι. «Αλλά δυστυχώς ο  Βαχτάνγκοφ πέθανε πριν 11 χρόνια. Και στην διάρκεια αυτή έπρεπε να ξανασκεφτούμε πολλά πράγματα και να απορρίψουμε πολλά από αυτά που κάποτε ήτανε αδιαμφισβήτητα για μας.» «Λοιπόν έχω την αίσθηση» του εξομολογήθηκα, «πως ήμουνα τυφλός και ξαφνικά σήμερα μπορώ να δω καθαρά. Όλα όσα ήξερα πολύ καλά μοιάζουν πολύ διαφορετικά τώρα, και έχω την ανάγκη να τα μελετήσω από την αρχή.»

«Ρώτησέ με λοιπόν» προσφέρθηκε ο Στανισλάφσκι. Έτσι ξεκίνησα τις ερωτήσεις.

Ερώτηση: Πόσο χρόνο κάνετε «τραπέζι» πια και πότε ακριβώς προχωράτε στο επόμενο στάδιο;

Απάντηση: Σήμερα διαβάζουμε το έργο, και αύριο – το σηκώνουμε. Αν δεν μας είναι αρκετή μια ανάγνωση του έργου, θα το διαβάσουμε ξανά.

Ερώτηση: Ακόμα και αν οι ηθοποιοί δεν ξέρουνε τίποτα για το έργο;

Απάντηση: Δεν ξέρουνε τα λόγια. Αλλά ξέρουνε τις δράσεις. Αν τις ξεχάσουν θα τους τις θυμίσω εγώ. Αν προκύψει κάποια ερώτηση, θα κοιτάξουμε το κείμενο: «με συγχωρείτε, αλλά εδώ το έργο λέει αυτό σχετικά με αυτό στην τρίτη πράξη. Πάμε να το δούμε κ.τ.λ.»

Ερώτηση: Με άλλα λόγια δεν κάθεστε καθόλου;

Απάντηση: Οι ηθοποιοί μπορούν να καθίσουν όπου θέλουν… μπορούν να καθίσουνε «στο τραπέζι» αν θέλουν να δοκιμάσουν κάτι νέο που έχει προκύψει.

Ερώτηση: Ποιες νέες παραγωγές έχετε κάνει χρησιμοποιώντας αυτήν τη μέθοδο;

Απάντηση: Ολοκληρωμένα, μόνο μία. Εν μέρη, σε όλες τις πρόσφατες παραγωγές. Το γεγονός είναι πως το πολύ «τραπέζι» οδηγεί σε ένα είδος «δυσπεψίας». Όπως ένα πουλερικό που έχει φάει τόσους πολλούς καρπούς και πια δεν μπορεί να χωνέψει την τροφή, έτσι και οι ηθοποιοί αν καταναλώσουν τόσο πολύ «τροφή» στο τραπέζι θα δυσκολευτούν να πράξουνε κάτι άμεσα, ούτε καν το ένα εκατοστό από όσα συζητήθηκαν. Η νέα μέθοδός μου είναι συνέχεια της προηγούμενής μου δουλειάς.

Ερώτηση: Από όσο κατάλαβα σήμερα στην πρόβα οδηγήσατε τους ηθοποιούς σε ένα είδος αυθόρμητης ανάδυσης του χαρακτήρα μέσα από την διαδικασία της δράσης - το οποίο προτείνεται καθαρά και μόνο από τον ηθοποιό σωστά;

Απάντηση: Βεβαίως.

Ερώτηση: Και πώς προκύπτουν τα χαρακτηριστικά του ρόλου, όπως ηλικία, επάγγελμα, εθνικότητα και τα λοιπά;

Απάντηση: Μόνο μέσα από δράση. Πάρε για παράδειγμα το ρόλο ενός ηλικιωμένου… τι τον εμποδίζει να κινηθεί βιαστικά; Ας πούμε η καρδιά του και τα πόδια του. Βρες συγκεκριμένες etudes για την καρδιά και για τα «ξύλινα» πόδια. Αν είναι αναγκαίο, δένεις τα πόδια με μια πετσέτα. Νιώσε ως ηθοποιός τί εμποδίζει την κίνηση. Το εξηγώ τώρα πολύ απλοϊκά, αλλά η διαδικασία στην ουσία της παραμένει η ίδια σε όλες τις περιπτώσεις.

Ερώτηση: Πότε και πώς εξερευνώνται τώρα πια τα συμβάντα και οι στόχοι;

Απάντηση: Όπως έχω πει, εργαζόμαστε με ενός είδους μυστικό πλάνο. Παρατηρούμε την υποκριτική και όταν φαίνεται πως οι ηθοποιοί έχουν ολοκληρώσει το ένα συμβάν, τότε πηγαίνουμε στο επόμενο. Για παράδειγμα παίζουμε «μια συνάντηση» και μετά από λίγο ας θεωρήσουμε πώς παίζουμε πια «την γνωριμία». Ο στόχος προκύπτει αυθόρμητα από μόνος του. Το σημαντικό είναι να προκύψει εύκολα. Μπορεί να είναι σωστός, μπορεί και όχι. Πάμε σε κάτι άλλο, προχωράμε στην επόμενη δράση και την παίζουμε.

Ερώτηση: Πώς πετυχαίνουμε να μην είμαστε σφιγμένοι;

Απάντηση: Ακολουθώντας την φύση σε όλα, και εν τέλει ξεχνώντας «το θέατρο». Γενικά μιλώντας, δεν υπάρχει σύστημα, υπάρχει μόνο η φύση. Και όλη μου τη ζωή έχω προσπαθήσει να την πλησιάσω όσο το περισσότερο γίνεται. Με ρώτησες πως να είμαστε χαλαροί, χωρίς μυϊκά σφιξίματα. Γιατί είναι τόσο δύσκολο απλά να περπατήσω στη σκηνή; Επειδή στη σκηνή έχουμε συστολή, λόγω κακών συνηθειών και λόγω κακού γούστου που έχει αλλοιώσει τη φύση μας.

Ο Κονσταντίν Σεργκέγιεβιτς κοίταξε το σημειωματάριό μου, το οποίο το κράτησα κατά τη διάρκεια όλων των προβών και στο οποίο σημείωσα τα πάντα, όπως και κάνω ακόμα.» […] Με αυτήν την συζήτηση η πρώτη μου γνωριμία με τον Κονσταντίν Σεργκέγιεβιτς ολοκληρώθηκε.

Thomas, James. “A Director's Guide to Stanislavsky's Active Analysis.” About A Director's Guide to Stanislavsky's Active Analysis, 2016.

Απόδοση στα ελληνικά: Αλέξανδρος Νικόλαος Μπαλαμώτης